Waarom is Jan Mankes toch zo’n gewaardeerde schilder?

Als je het over de schilder Jan Mankes hebt, is de kans groot dat je een positieve reactie krijgt. Bijna iedereen vindt zijn werk goed, mooi of ten minste aangenaam. Op de site van museum Arnhem kun je lezen dat de ‘grootste Jan Mankes tentoonstelling ooit’ (die ze samen met Museum Belvedère organiseren) zó druk is dat de openingstijden van het museum zijn verruimd. Hoe komt het toch dat iedereen zijn werk zo kan waarderen?

Jan Mankes (1889-1920) kwam uit een heel gewoon gezin. Zijn vader werkte als ambtenaar bij de belastingdienst. Hij had altijd al een liefde voor de natuur, schilderde tijdens zijn tijd op de Academie voor beeldende Kunsten in Den Haag vogels en nesten in de duinen na. Op de tentoonstelling in Arnhem kun je hier een heel rijtje van terug vinden. In 1909 verhuisde hij met zijn ouders naar een plaatsje vlak bij Heereveen.

Hij trouwt met Anna Zernike – de eerste vrouwelijke predikant van Nederland – en terwijl zij haar werk doet, schildert hij. Wat Mankes maakt kan hij gelijk verkopen. Hij heeft een mecenas die hem steunt en voor materialen zorgt. Als hij tuberculose blijkt te hebben gaan ze in Eerbeek wonen, omdat een bosrijke omgeving goed voor zijn gezondheid zou zijn. Ze leven daar in een christelijk-socialistische bubbel, hebben pacifistische vrienden en eten vegetarisch. Lang duurt het niet: Mankes sterft in 1920 aan tuberculose. Zoon Beint is dan twee jaar oud.

Zo’n vroege tragische dood helpt natuurlijk ook altijd in het beroemd zijn. Mankes is twee jaar te laat gestorven om een Nederlands aanhangsel te kunnen zijn van de 28-club, maar dertig is toch ook echt veel te jong. Ik heb nog meer redenen gevonden waarom iedereen van Jan Mankes houdt.

Mankes schilderde de (kleine) wereld om zich heen

En dan ook letterlijk de KLEINE wereld om zich heen. Hij portretteerde zichzelf, zijn ouders en later zijn vrouw, een bloemtakje in een vaasje, een geitje in de wei. De boerderij, het straatje ernaar toe. Zijn vrouw lezend aan tafel. Het zijn eenvoudige verstilde onderwerpen waar iedere museumbezoeker zich wat bij kan voorstellen. Het zijn herkenbare onderwerpen, die ons doen terugverlangen naar de eenvoud van vroeger.

Er spreekt liefde, aandacht en concentratie uit zijn manier van werken

In het eerste jaar op de NAU leerde ik het belang van aandacht en concentratie. Als je tekent, moet je je aandacht 100% hebben bij de lijn die je aan het zetten bent. Als ik naar het werk van Mankes kijk dan voel ik dat hij die les heel goed onder de knie had. Hij schilderde aandachtig en met veel gevoel voor hetgeen hij afbeeldde. Dat raakt je als kijker.

Zijn kleurgebruik is afgestemd en gevoelig

Niet te veel felle kleuren, niet te uitbundig, net te schreeuwerig, zo zou je het kleurgebruik van Mankes kunnen beschrijven. Hij heeft een grote voorkeur voor allerlei soorten grijs – en dan vooral ook veel blauwgrijs – maar ook voor zandkleuren. Die ‘verstildheid’ zoals het vaak wordt genoemd, spreekt een grote groep mensen aan. Soms doet dit ook een beetje saai aan, maar doordat de kleuren zo afgewogen zijn, voelt het altijd kloppend.

Zijn werken zijn realistisch maar tegelijkertijd voldoende gestileerd

Teruggetrokken levend op het platteland gaat Mankes zijn eigen weg. Hij trekt zich niet veel aan van de grote omwentelingen in de kunst, die in dezelfde tijd plaats vinden. Hij schildert wat hij ziet. Maar hij schift ook, laat elementen weg, vereenvoudigd het beeld. Hij speelt met licht en donker. En door die vereenvoudiging van het beeld (of verstilling in Mankes termen), spreekt zijn werk ook kunstliefhebbers die meer van abstractere kunst houden aan.

Dat bleek ook uit een verkiezing die Vereniging Rembrandt deed. Welk door de vereniging aangekocht werk spreekt het meest aan bij de leden? Het werd Sneeuwlandschap met sloot uit 1913 van Jan Mankes. Als je dit werk bekijkt (boven aan dit blog geplaatst), dan valt ook op dat het wel realistisch is MAAR ook heel sober en uitgebalanceerd.

De schilderijen van Mankes lijken te kloppen met de persoon die hij was

Als je over Mankes leest, dan lijkt hij als mens ook aandachtig, gelovig, sober en geconcentreerd. Hij komt over als een integer man met een open geest. Hij was getrouwd met een slimme, vooruitstrevende vrouw, die gewoon een baan had. En hij hield haar niet tegen. Zijn liefde voor de natuur maakte dat hij ook vegetariër was. Wat je over hem als mens leest, klopt met wat je ziet in zijn werk. En dat maakt dat je zijn werk ook echt gelooft.

Ik wilde dit blog eerst ‘Vijf redenen waarom iedereen van Jan Mankes houdt’ noemen, maar bij het zoeken naar afbeeldingen zag ik dat Trouw op 22 januari 2025 een artikel plaatste met (min of meer) die titel. Dus ik heb mijn titel aangepast. In hun intro staat: ‘Kunsthistoricus Joke de Wolf geeft vijf redenen: Je voelt zijn verwondering over vorm, kleur en vergankelijkheid. En hij was een prettig mens.’ Lieve volgers die OOK Trouw lezen: geeft Joke de Wolf ongeveer dezelfde argumenten als ik? Of hadden we samen ‘Tien redenen waarom iedereen van Mankes houdt’ kunnen schrijven?

Het werk van Jan Mankes is nog t/m 22 juni 2025 te zien in Museum Arnhem, Utrechtseweg 87, Arnhem,
open di-zo 11-17u, www.museumarnhem.nl (check aangepaste tijden op de site) en Museum Belvédère, Oranje Nassaulaan 12, Heereveen, open di-zo 11-17 uur, www.museumbelvedere.nl

bijschriften (van boven naar beneden):
– Sneeuwlandschap met sloot, 1913, Collectie Museum Belvédère
– Jonge witte geit, 1914, Collectie Museum Arnhem
– Glas met appelbloesem, 1914
– Zelfportret, 1912, foto peter Cox
– Portret van Annie, 1918, Collectie Museum More